Günün Portresi Uluğ Bey

 

Günün Portresi

Uluğ Bey

Bilim adamı, yazar, devlet adamı

 

27 Ekim 1449 tarihinde Timur İmparatorluğu'nun 4. Sultanı, matematikçi ve gök bilimci Uluğ Bey vefat etmişti. 

Vefatının 475. yılında Türk Tarihinin en parlak isimlerinden Uluğ Beyi anlatmaya çalıştım.

22 Mart 1394 Günü Azerbaycan’ın Sultâniye şehrinde doğan Uluğ Bey’in babası Timur’un küçük oğlu Şâhruh, annesi Gevher Şad’dır. 1394-1405 yılları arasında sarayda geleneksel dinî ilimler, ardından mantık, matematik ve astronomi tahsili gördü. 1404’te Timur tarafından Muhammed Sultan’ın kızı Öge Begüm ile evlendirildi. Henüz on altı yaşında iken, babası ona Semerkant merkezli Mâverâünnehir bölgesinin yönetimini verdi. Otuz sekiz yıl bu geniş coğrafyanın emîri olarak yönetimini sürdürdü. Ancak vaktinin çoğunu bilimsel faaliyetlere adadığı için devlet işlerini babasına bağlı şekilde ve onun yardımıyla yürütüyordu. Uluğ Bey döneminde Semerkant bilim, sanat ve edebiyatın merkezi haline geldi.

Şâhruh’un 1447’de vefatından sonra taht kavgaları başladı. Yapılan onlarca iç savaştan sonra oğlu Abdüllatif’e teslim olmak zorunda kaldı. Uluğ Bey, hükümdarlık hak ve iddiasından vazgeçip oğlunun egemenliği altında yaşamaya razı oldu ve Abdüllatif’ten hacca gitmek için izin istedi. Verilen izin üzerine Semerkant’tan ayrıldıysa da kumandanlar, bu durumun sakıncalı olduğu hususunda Abdüllatif’i ikna ederek Semerkant’a bir iki günlük mesafede onu 27 Ekim 1449 tarihinde öldürdüler. Semerkant’ta Gûr-ı Emîr’de defnedilen Uluğ Bey’in hükümdarlığı iki yıl sekiz ay sürdü. Onun hayatının bir trajediyle sona ermesinin başlıca sebepleri, hükümdar olunca oğlu Abdüllatif’in Herat’ı istemesine rağmen onu Belh valiliğine tayin etmesi sonucu aralarının açılması, diğer hükümdarların aksine halktan toplanan vergileri kumandanlarına ve çevresindekilere dağıtmayıp halkın yararına ve ilmî araştırmalara, medrese, kütüphane ve rasathâne yapımına harcamasıdır. Kumandanlar bu sebeple Abdüllatif’i babası aleyhine kışkırtmış ve Uluğ Bey’i bırakıp oğlunun safına geçmişlerdir

Uluğ Bey matematikçi, astronom, edip ve şair olan Uluğ Bey her alanda başarılı bilim adamlarını korumuş, kollamış, onları sarayına davet ederek onların bilgi ve görüşlerinden yararlanmıştır. Kadızâde-i Rûmî, Cemşîd el-Kâşî ve Ali Kuşçu bunların en meşhurlarıdır.

 Matematik ve astronomi alanındaki üstün başarılarının yanında Uluğ Bey’in mimaride bıraktığı eşsiz eserlerin bir kısmı zamanımıza ulaşmıştır. 1417-1420 yılları arasında biri Buhara’da, diğeri Semerkant’ta iki medrese yaptırmış ve geniş vakıflarla bunları desteklemiştir. Ayrıca Semerkant’ın Registan’ında bugüne kadar gelmeyen bir hankah, bir hamam ve geniş bahçeler içinde iki saray inşa ettirmiştir

 Her alanda çağının en meşhur bilim adamlarının ders okuttuğu Semerkant Medresesi’nde riyâzî ilimlere ayrı bir değer verilmekteydi. Uluğ Bey’in de bu derslere iştirak ettiği ve zaman zaman ders verdiği bilinmektedir.

Üstün bir zekâya sahip olan Uluğ Bey başarılı bir matematikçi ve astronomdu. Henüz küçük denecek yaşta Merâga Rasathânesi’ni görmüş ve zihninde ona bir yer ayırmıştı. Bu sebeple Merâga’dan sonra en büyük rasathâneyi Semerkant’ta kurmuştur. Bu yapı, Kadızâde-i Rûmî ile Cemşîd el-Kâşî’nin gözetiminde inşa edilmekteydi. Ancak bu iki âlim rasathâne tamamlanmadan vefat etmiş, onların yerine Ali Kuşçu getirilmiştir. Uluğ Bey’in ölümüne kadar otuz yıl faaliyetini sürdüren rasathâne ve burada oluşturulan astronomi tabloları teleskopun icadına kadar ilim dünyasında etkili olmuştur.

Uluğ Bey, hem İslâm dünyasında hem Avrupa’da alanında kaynak eser kabul edilen Zîc-i Uluğ Bey’i meydana getirmiştir. Ayrıca onun geometri alanında ve özellikle üçgenler konusunda araştırmalar yaparak tanjant ve sinüs cetvelleri oluşturduğu bilinmektedir

Konuya İlgi duyanlara: W. Barthold'un yazdığı Uluğ Bey ve Zamanı ile Büyük Türk Hakanı Babür'ün kaleme aldığı Baburname'yi önerebilirim.